σταυρός (ο) / Σταυρός

• εξάρτημα του νερόμυλου. Πρόκειται για τον ρυθμιστή της ποιότητας του αλευριού που έβγαινε.  Δηλαδή αν είναι ψιλό, μέτριο, ή χοντροκομμένο ανάλογα πως το ήθελαν. Αυτό κανονίζοταν με το ανεβοκατέβασμα του απανωλιθαριού, έργο που γινόταν με τον σταυρό, που ήταν κάθετος άξονας απο αγριόξυλο, που το κάτω μέρος του ήταν μπληγμένο στη δεξιά άκρη της πλάντρας.
• Το άνθος της ελιάς που έχει σχήμα σταυρού.

• είδος Χριστόψωμου, που γίνεται από το ίδιο ζυμάρι και αποτελεί το ιεροπρεπέστερο Χριστοκούλουρο αφού συνδέεται συμβολικά με το Θείο Πάθος. Συνήθως η νοικοκυρά πρώτα πλάθει το Σταυρό και μετά τα άλλα κομμάτια. Στο ταψί δεν θα βάλει στρώση από ζυμάρι. Το αλείφει μόνο καλά με λάδι και τοποθετεί το ζυμάρι σε σχήμα σταυρού. Τις τέσσαρες άκρες του σταυρού τις αφήνει σκέτες ή τις διακοσμεί, κάνοντας σχηματικά δάχτυλα ποδιών και χεριών, δίνοντας μορφή κεφαλιού στην κορυφή του. Γι΄ αυτή τη δουλειά χρησιμοποεί το παγκομάχαιρο. Άλλοτε πάλι τα άκρα του Σταυρού τα χωρίζει στα δύο και τα καμπυλώνει δεξιά και αριστερά. Οι διακοσμήσεις στον Σταυρό γενικά είναι περίτεχνες και προσεγμένες. Η νοικοκυρά βάζει όλη της την τέχνη και χρησιμοποιεί όλα τα υλικά (σταφίδες, μύγδαλα, καρυδια κ.λπ) σε αφθονία.Τον κόβουν την παραμονή των Χριστουγέννων.
• (μικρός) σταυρός. Ο σταυροί είναι μικρά ψωμάκια για τα αγόρια του σπιτιού. Τους φκιάνουν χωρίς πολλές διακοσμήσεις και τους ψήνουν σε τηγάνια ή νταβάδες. Έναν τέτοιο σταυρό μικρό κρεμάνε στα εικονίσματα του σπιτιού και μένει εκεί όλο τον χρόνο “για το καλό” και ποτέ δε μουχλιάζει.Τα αγόρια, μικρά παιδιά, παίρνουν το σταυρό τους μόλις βγει από το φούρνο και βγαίνουν στους δρόμους από την παραμονή των Χριστουγέννων και παινεύονται Λέμε ποιοανού ο σταυρός ή η βλάχα (τα κορίτσια) είναι η μεγαλύτερη, με τα περισσότερα στολίδια κ.λπ. Είναι το δικό τους “καλό ψωμάκι”. Σιγά σιγά, αφού τελειώσουν τα παιχνίδια και τα παινέματα το τρώνε κομμάτι κομμάτι. Βγάζουν τις σταφίδες, τα μύγδαλα, τα καρύδια, τα (τυχόν) ζαχαρωτά και ύστερα κομμάτι κομμάτι το ψωμί. Άλλωστε περιμένουν τέτοιες μέρες κι άλλα δώρα τέτοια που θα τους δώσουν την επόμενη ημέρα, ανήμερα τα Χριστουγεννα συγγενείς και κουμπάροι.Τα πιο πολλά τα μαζεύουν τα ορφανά και τα φτωχά παιδιά του χωριού, που τους προσφέρουν όλοι.Τέλος να προσθέσουμε ότι έναν καλό σταυρό δίνουν και στη φουρνάρισσα.

Από τη σειρά βιβλίων “Λαογραφικά της Λευκάδας” του Πανταζή Κοντομίχη

(Τάβλα) του Σταυρού: το δείπνο της παραμονής των Χριστουγέννων, όπου κόβεται ο Σταυρός (ψωμί σε σχήμα σταυρού) .

Ο νοικοκύρης του σπιτιού χαράζει με το μαχαίρι, βαθιά, το Σταυρό στα 4 σκέλη του, τον τοποθετεί πάνω σε μπουκάλι με κρασί που πρέπει απαραίτητα να υπάρχει στο κέντρο του τραπεζιού, πιάνει το κάθε μέλος της οικογένειας, από ένα σκέλος του σταυρού και όλοι μαζί, το τραβούν προς τα κάτω και το κόβουν ανταλλάσσοντας ευχές.

Στο Σταυρό υπάρχει και το σχετικό νόμισμα (φλουρί). Εκείνος που θα το βρει, θάναι ο τυχερός της χρονιάς. Αν το νόμισμα βρεθεί στην “αρδιά”, δηλ. στο τετράγωνο κομμάτι που μένει ανάμεσα στα 4 σκέλη του Σταυρού, και κατά το έθμο ανήκει στο σπίτι ή τύχη θα είναι κοινή.

Θα πρέπει να πούμε ότι το κόψιμο του Σταυρού γίνεται αφού προηγηθεί οπωσδήποτε το “πάντρεμα της φωτιάς“.

Το δείπνο της παραμονής των Χριστουγέννων ήταν νηστίσιμο. έτρωγαν καρύδια και σύκα ξηρά, πορτοκάλια, χαλβά, ελιές.

Παναγιώτης Τ. Ματαφιάς – Από τον Αη Μηνά ίσαμε το Πόντε